De Nederlandse verkiezingen vanuit China
Duitsland had Angela Merkel, Engeland had Margaret Thatcher en de lichtgewichten Theresa May en Liz Truss, maar in Nederland wilde het met een vrouwelijke premier nooit lukken. Daar kon verandering in komen, want nadat de VVD eerder dit jaar het kabinet had laten klappen op asiel en Mark Rutte prompt zijn afscheid aankondigde, lag de weg open voor Dilan Yeşilgöz om het land te gaan leiden.
Het mocht niet zo zijn. Door de deur naar de PVV eerst open te zetten en daarna opeens dicht te rammen, ongeveer zoals Michael Schumacher in 1997 bij Jacques Villeneuve deed, eindigde de VVD in de grindbak en ging de partij van Geert Wilders er met de volle buit vandoor. In de laatste week van de campagne kreeg de PVV de wind vol in de zeilen en eindigde het plotseling op 37 zetels, ongeveer 10 meer dan de peilingen hadden aangegeven. Een waanzinnig resultaat nadat de Eerste Kamerverkiezingen eerder dit jaar nog matig waren verlopen. Was de gordijnbonus ineens weer terug? Wellicht, al lijkt het er gewoon op dat de kiezer van winnaars houdt.
Om diezelfde reden zag Pieter Omtzigt zijn aanhang in de week voor de verkiezingen plotseling fors afkalven. Nadat de oud-CDA’er na eindeloos dubben in de zomer plotseling toch aan de verkiezingen besloot mee te doen, stond zijn partij Nieuw Sociaal Contract meteen bovenaan in de peilingen. Hij was er helemaal beduusd van. Zin in fortuyneske toestanden, waarbij hij na de verkiezingen ineens met een heel vreemdelingenlegioen in de kamer zat, had hij niet, dus besloot hij voorzichtig zijn eigen glazen in te gooien om maar niet de grootste partij te worden. Dat lukte redelijk, maar met zijn 20 zetels werd NSC alsnog de grootste nieuwkomer sinds de LPF in 2002.
De neergang van NSC leek ook zijn weerslag te hebben op de Boze Boeren, die in het voorjaar nog met afstand de grootste partij werden in de Senaat. De partij van Caroline van der Plas had veel last van de deelname van NSC, omdat de twee partijen veelal uit dezelfde vijver visten. Niet voor niets wilde ze graag met Omtzigt in een kabinet, maar doordat NSC zijn glans een beetje verloor, hielden de twee partijen elkaar in een verliezende wurggreep. De BBB eindigde op 7 zetels, wat weliswaar een verzevenvoudiging was ten opzichte van 2021, maar ook 9 zetels minder was dan de partij eerder dit jaar in de Eerste Kamer behaalde. Interessant genoeg kon het CDA niet van dit gekwakkel profiteren. De boeren kwamen niet terug naar de partij van Henri Bontenbal, die 10 van de 15 zetels moest inleveren.
De Partij van de Arbeid en GroenLinks hadden voor de verkiezingen besloten hun krachten te bundelen om samen nog een vuist te kunnen maken. Tijdens “Omtzigt, functie elders” wilden de partijen graag samen in een kabinet, hoewel het motorblok destijds aan één linkse partij genoeg had voor een meerderheid en de andere graag tot de oppositiebankjes wilde veroordelen. Om niet weer tegen elkaar uitgespeeld te worden, deden de partijen samen aan de verkiezingen mee. Tevens kwam Frans Timmermans, die in 2019 nog verrassend de Europese Parlementsverkiezingen had gewonnen, over uit Brussel. Een echt stemmenkanon bleek hij ditmaal niet, omdat de Siamese tweeling op 25 zetels bleef steken. Dat waren er meer dan wat de PvdA en GroenLinks samen hadden bij de vorige verkiezingen, maar het betekende alsnog dat vijf op de zes kiezers op andere partijen stemden.
De stemmen werden bovendien weggehaald bij andere linkse partijen. Zo verloor de SP voor de zoveelste keer zetels en werd Ouwehands Dierenpark gehalveerd nadat het bestuur vlak voor de verkiezingen met een ingenieuze zelfvernietiging op de proppen kwam. De D66 gaat altijd door de helft als het meeregeert. Nu verloor de partij van Rob Jetten zelfs bijna twee derde van haar aanhang, al zag het er in de peilingen lange tijd nog slechter uit. Ook bij Volt lijkt de stekker eruit te zijn getrokken. Door het gedoe met Nilüfer Gündoğan waren ze al één van hun drie zetels kwijt en na de verkiezingen zal dat niet anders zijn. Verder lijkt Bij1 uit de kamer te verdwijnen, al zullen daar waarschijnlijk weinig mensen een traan om laten. Alleen Denk bleef stabiel op 3 zetels, net als de SGP overigens.
Ondertussen likte de VVD haar wonden. De partij moest 10 van de 34 zetels inleveren en was voor het eerst sinds 2010 niet meer de grootste van het land. De liberalen hadden ongetwijfeld gehoopt met de stoere praatjes over migratie van de nieuwe lijsttrekker Yeşilgöz de PVV klein te houden, maar door de raadselachtige campagnetactiek kwam dat er totaal niet uit. De kiezer houdt nou eenmaal niet van draaikonten, zo weten we al sinds 2006. De enige partij die echt last leek te hebben van de rechtsere koers van de VVD, was JA21, dat nog maar één lullige zetel overhield.
Forum voor Democratie kreeg letterlijk en figuurlijk klappen. Fortuyneske toestanden bij lijsttrekker Thierry Baudet, die twee aanslagen te verwerken kreeg. Gelukkig bleven de kogels achterwege, hoewel een paraplu en een bierflesje ook behoorlijk hard aan kunnen komen. De partij moest desondanks 5 van de 8 zetels inleveren, wat tevens betekent dat het aantal complottheorieën in de Tweede Kamer ongeveer gehalveerd wordt.
Wilders kon daarentegen zijn geluk niet op. Na jarenlang rond de 20 zetels te hebben gehad, verdubbelde zijn PVV opeens. Het succes werd toegeschreven aan zijn sterke optredens in debatten en een mildere toon. Opschuiven naar het midden is vaak een manier om meer stemmen te trekken, iets waar de analisten vroeger ook al op wezen. Met een gematigdere toon had Wilders veel succesvoller kunnen zijn, zo stelden ze. Dat is met deze verkiezingsuitslag wel bewezen. Interessant genoeg gaat die wijsheid in deze gepolariseerde wereld nog steeds op.
In de onderstaande grafiek is het verloop van het aantal zetels van de huidige partijen en de voorlopers ervan te zien. Wat opvalt is dat de linkse partijen (voornamelijk PvdA, GroenLinks, SP en D66) eigenlijk altijd 30-40% van de stemmen hebben gehad, maar dat er vooral een verschuiving van het CDA (en voorlopers) naar de VVD en de PVV heeft plaatsgevonden.
Voornamelijk door het verlies van de D66 kwamen de linkse partijen in totaal op nog geen 30% van de stemmen uit. Door de kaalslag op links kon Frans Timmermans niet veel meer dan met NSC te flirten, de enige grote partij die wat raakvlakken met de zijne heeft, maar er zijn meer kapers op de kust. Ondanks het vrij slechte resultaat van NSC kan niemand om de partij heen, omdat de partij bijna volledig in het politieke midden zit, in de buurt van het zwaartepunt van de kiezer.
De afbeelding laat ook zien dat het probleem voor de linkse partijen lijkt te zijn dat ze te ver van het politieke midden zijn afgedreven. Op economisch vlak zijn de PVV, BBB en het CDA helemaal niet zo rechts, terwijl NSC zelfs iets links van het midden staat. Afgezien van de D66 staan de linkse partijen veel verder van het midden, wat een verklaring kan zijn voor hun slechte resultaat. Ze willen te veel, of in ieder geval meer dan de gemiddelde kiezer, die niet links of rechts is, maar wel een beetje conservatief.
De formatiepuzzel werd nog wat lastiger gemaakt doordat de VVD er ineens niks voor voelde om in het kabinet te gaan zitten. Alleen aan een dom gedoogkabinet, dat tijdens Rutte I ook al zo’n doorslaand succes was, wilde het eventueel wel bijdragen. Zonder de VVD zijn de opties beperkt, ook omdat GroenLinks/PvdA de PVV als coalitiepartner uitsluit (de twee partijen willen totaal verschillende dingen, dus dat valt wel te begrijpen). Ook Omtzigt is geen groot fan van de PVV. Daarbij komt dat NSC geen zetels in de Eerste Kamer heeft en de PVV ook niet bijster veel, wat betekent dat een eventueel kabinet met die partijen niet heel stabiel is. Waarschijnlijk kan de BBB dan bijspringen, maar dan is er alsnog een vierde partij nodig.
Wie weet lukt het de PVV om desondanks een kabinet te formeren. Wellicht kan een nieuw kabinet, zonder de VVD, de puinhopen van 13 jaar Rutte opruimen. Vooral op de woningmarkt is er nog een wereld te winnen. Ik ben alleen bang dat de natuur het kind van de rekening wordt. Ook wat betreft klimaatbeleid en de oorlog in Oekraïne hoeven we weinig van een nieuw kabinet te verwachten. De kans bestaat dat de PVV zoveel water bij de wijn moet doen dat het weinig voor elkaar krijgt en de kiezers weer massaal naar een andere partij ziet overlopen. Welke partij krijgt dan de proteststem? Iets om de komende jaren in de gaten te houden. Nederland wilde iets wilders, maar zal waarschijnlijk opnieuw teleurgesteld worden.
