De D66 die de verkiezingen wint, wie had dat gedacht? Inmiddels heeft Nederland alweer een week aan kunnen wennen aan het idee dat Rob Jetten waarschijnlijk de nieuwe premier wordt van een sterk verdeeld Nederland.
Het was deze eeuw nog niet voorgekomen dat een linkse partij in Nederland de Tweede Kamerverkiezingen won. De PvdA kwam dichtbij in 2003, 2010 en 2012, maar kwam steeds net tekort en werd in 2017 keihard afgestraft voor het meewerken aan het afbraakbeleid van Rutte II. Vanaf dat moment ging het met de linkse partijen bergafwaarts. 2 jaar geleden haalden ze samen niet meer dan 47 zetels, een score die de PvdA in de jaren ’80 in haar eentje al haalde. Veel meer dan wolk kleine linkse partijen bleef er niet meer van over. Dat veranderde allemaal op 29 oktober, toen de D66 de grootste partij werd.
De score van de D66 was opmerkelijk te noemen, omdat de partij 2 jaar geleden flinke klappen had gekregen en er tot aan de campagne van herstel nauwelijks sprake was. Doordat Geert Wilders afzegde, mocht Rob Jetten te elfder ure opdraven bij het eerste verkiezingsdebat en dat deed hij met verve. Zijn optimistische toon sloeg aan en plotseling kreeg de D66 de wind vol in de zeilen. De stijging in de peilingen maakte zijn partij aantrekkelijker voor strategische stemmers, waar de D66 in het stemhokje de vruchten van plukte.
Desondanks haalde de D66 maar een kleine 30.000 stemmen meer dan de PVV, dat de tweede partij bleef, ondanks dat ze in het jaar dat ze aan de macht waren helemaal niks bereikt hadden, behalve dan dat ze het kabinet hadden opgeblazen. Geert Wilders kon de Nederlandse Sabotageclub daarvan nog met succes de schuld geven. De partij, die pas twee jaar geleden werd opgericht door Pieter Omtzigt en toen meteen rond de 30 zetels werd gepeild, kreeg onder leiding van Eddy van Hijum zelfs nog minder stemmen dan BIJ1 en haalde geen enkele zetel. Het hooi is op en de koe is dood. Dat het uit de Kamer verdwijnen niet meteen niet de doodsteek voor de partij hoeft te betekenen, bewees 50PLUS, dat 2 zetels wist te bemachtigen nadat het in 2023 de kiesdrempel niet had gehaald.
Het verval van de PVV leek vooral door de raadselachtige campagnetactiek te komen. Net als in 2017 koos Wilders voor onzichtbaarheid en die tactiek legde hem duidelijk windeieren. Wat waarschijnlijk ook meespeelde, is dat de VVD de eenmanspartij ditmaal wel als coalitiepartner uitsloot. Na een tamelijk desastreus begin van de campagne wist Dilan Yeşilgöz er nog een sterke eindsprint uit te persen en dat is knap te noemen. Meestal wordt de toon al vroeg in de campagne gezet en is het bijna onmogelijk om uit de negatieve spiraal te komen, zie Wouter Bos in 2006, of Emile Roemer in 2012. Dat de liberalen maar 2 zetels hoefden in te leveren werd met groot gejuich ontvangen.
Geen gejuich was er bij GroenLinks/PvdA, dat het als de grootste oppositiepartij van een impopulair kabinet voor elkaar kreeg om zetels te verliezen. Ook een prestatie. Het idee van de op handen zijnde fusie was dat de partij massaal strategische stemmen van andere linkse kiezers zou opzuigen, waardoor Frans Timmermans het torentje in zou gaan (1 + 1 = 3). Het pakte anders uit, want door de opmars van de D66 verloor de fusiepartij zelf een heleboel strategische stemmen. Ongeveer 1 op de 5 GroenLinks/PvdA-kiezers besloot op het laatste moment op de D66 te stemmen. Dat kostte de combinatie zo’n 5 zetels, waardoor het op 20 zetels bleef steken en Timmermans meteen zijn biezen pakte. Inmiddels lijkt het resultaat van de fusie vooral dat de PvdA zichzelf heeft opgeheven (1 + 1 = 1).
Henri Bontenbal kan meepraten over eigen doelpunten. Nadat hij er eigenhandig voor had gezorgd dat het CDA weer kleur op de wangen kreeg na de desastreus verlopen verkiezingen van 2 jaar geleden, verloor hij in de campagne wat van zijn glans. Als leider van een middenpartij moest hij oppassen niet te veel de linkse of rechtse kiezers voor het hoofd te stoten. Dat leek redelijk te lukken, totdat hij een ondoordachte uitspraak deed over homoseksuele leerlingen op religieuze scholen. Weg torentje. Toch overheerste de tevredenheid, omdat het CDA van 5 naar 18 zetels steeg, waarmee het de kleinste grote partij werd. Bovendien lijkt de partij onmisbaar in een nieuwe coalitie.
Eveneens een goede comeback maakte Ja21, dat 2 jaar geleden bijna was weggevaagd, om nu met 9 zetels terug te komen. Dat succes lijkt in ieder geval voor een deel te kunnen worden toegeschreven aan de overstap van PVV-staatssecretaris Ingrid Coenradie. De partij van Joost Eerdmans lijkt bovendien kandidaat voor regeringsdeelname nu de VVD GroenLinks/PvdA heeft uitgesloten. In het spoor van Ja21 ging Forum voor Democratie mee, waar Тьерри Боде een stapje terug deed om ruimte te maken voor Лидевей Де Фос. Het ene dier voor het andere dus, maar het had wel succes, want de partij steeg van 3 naar 7 zetels.
De BBB levert in en komt op 4 zetels uit, waarmee het net iets groter is dan de andere nichepartijen, zoals DENK, dat precies hetzelfde deel van de stemmen binnenharkte als 2 jaar geleden, en de SGP. Ouwehands Dierenpark bleef eveneens op 3 zetels steken, ondanks weer een ingenieuze zelfvernietiging voor de verkiezingen. Ditmaal besloot een aantal leden zich af te splitsen en de partij Vrede voor Dieren op te richten. De andere VVD behaalde geen zetel. Samen haalden de Partij voor de Dieren en VvD evenveel stemmen als de PvdD in 2023.
De ChristenUnie bleef onder leiding van Mirjam Bikker ook stabiel op 3 zetels, terwijl de SP weer opnieuw een verkiezingsnederlaag leed. De partij van Jimmy Dijk werd bijna helemaal leeggetrokken door de D66, en mocht nog van geluk spreken dat het de laatste restzetel kreeg. Hetzelfde overkwam Volt, dat opnieuw een zetel inleverde, waardoor “kleine jongen” Laurens Dassen binnenkort in zijn eentje de enige echte Europese partij in Nederland mag vertegenwoordigen.
De onderstaande grafiek geeft het verloop van de peilingen tussen de Tweede Kamerverkiezingen van 2023 en 2025 weer. Hiervoor heb ik de peilingen van Maurice de Hond gebruikt, omdat die redelijk accuraat bleken en ook geen last hadden van de vreemde en onverklaarbare verschuivingen bij de peilingen die steeds in de media opdoken.
Te zien is hoe de aanhang van NSC geleidelijk aan is weggesmolten, terwijl in dezelfde periode de aanhang van het CDA groeide. Verder is te zien dat de VVD het direct na de verkiezingen heel slecht deed en dat deze virtuele zetels vooral naar de PVV gingen, dat begin 2024 rond de 50 zetels werd gepeild. Inmiddels is de PVV ten opzichte van dat hoogtepunt gehalveerd. Een deel van de kiezers stapte over naar de VVD, een ander deel naar Ja21 en FvD. Aan de linkerkant van het spectrum is goed te zien hoe de D66 de andere linkse partijen heeft opgegeten. Al met al groeide links iets ten koste van de middenpartijen (het CDA haalde minder stemmen dan NSC 2 jaar geleden), terwijl (nationalistisch) rechts stabiel bleef.
In ieder geval lijkt het erop dat Nederland voor het eerst een homoseksuele premier krijgt, iets wat in 2002 eventueel had kunnen gebeuren. Onduidelijk is nog welk kabinet Rob Jetten mag leiden. Doordat de VVD GroenLinks/PvdA heel fanatiek uitsluit, lijkt hij veroordeeld te zijn tot Ja21, een partij die ideologisch bijna de volledige tegenpool is van de D66. Het betekent ook dat de D66 als progressieve partij in een kabinet met alleen maar conservatieve partijen zit, waardoor ze hun idealen waarschijnlijk maar nauwelijks kunnen verwezenlijken, wat niet heel aanlokkelijk is. Bovendien heeft die regering geen meerderheid in de Tweede Kamer, om maar te zwijgen over de Eerste Kamer.
De tijd zal moeten leren of de VVD haar blokkade opgeeft, zodat er een kabinet kan worden gevormd met 4 van de 5 grote partijen. Zou het anders niet een idee zijn om een minderheidskabinet zonder de VVD te hebben? De liberalen zijn al ruim 15 jaar onafgebroken aan de macht geweest, maar om nou te zeggen dat ze het land er beter op hebben gemaakt… niet echt. In ieder geval zal Wouter Koolmees binnenkort blaren op zijn tong hebben, hetzij van het praten, hetzij van te hete koffie, in de hoop de neuzen van voldoende fractievoorzitters dezelfde kant op te laten wijzen. Zou hij de oorzaak van de blokkades op het spoor zijn, of is hij nog niks wijzer? Het lijkt nog een hele klus, maar hij mag zich laten leiden door de campagneleus van zijn eigen partij. Het kan wél.
