In de vele saaie lessen Nederlands op de middelbare school was er een prominente plaats gereserveerd voor ’t kofschip, een ezelsbruggetje dat behulpzaam is bij het correct spellen van verledentijdsvormen en voltooid deelwoorden. Waarom zijn die regels zo ingewikkeld en hoe kunnen ze eenvoudiger gemaakt worden?
In het Nederlands gaat de spelling van voltooid deelwoorden vaak fout. Mensen schrijven een d als ze een t moeten schrijven of omgekeerd. Lang niet altijd is de schrijver dat aan te rekenen. De spellingsregels zijn soms gewoon krom. Om dat aan te tonen, ontkom ik er niet aan om eerst even schoolmeestertje te spelen. De komende sectie is helaas wat theoretisch van aard.
Theoretische achtergrond
In het Nederlands zijn er twee uitgangen voor verledentijdsvormen en voltooid deelwoorden: -t(e) en -d(e). Ter illustratie hiervan een aantal voorbeelden:
maken – maakte
horen – hoorde
slopen – gesloopt
gebeuren – gebeurd
Of er een uitgang met een d of een t wordt gebruikt, hangt vervolgens af van de kofschip-regel. Wanneer de stam van het woord op een letter uit ’t kofschip eindigt, is de uitgang -t(e) en anders -d(e).
’t Kofschip bestaat uit de volgende medeklinkers:
t – stemloze alveolaire plosief
k – stemloze velaire plosief
f – stemloze labiodentale fricatief
s – stemloze alveolaire fricatief
ch – stemloze velaire fricatief
p – stemloze bilabiale plosief
’t Kofschip omvat dus alle zogenaamde stemloze medeklinkers. Op de k na hebben ze in het Nederlands ook allemaal een stemhebbende (stemhebbend wil zeggen dat de stembanden wel meetrillen) tegenhanger. De tegenhanger van de t is bijvoorbeeld de d en de tegenhanger van de p is de b. Het verschil tussen stemloos en stemhebbend is in het Nederlands vaak redelijk subtiel. Aan het eind van een woord of lettergreep vervalt het onderscheid zelfs:
hebben [uitspraak: heben]
heb [hep]
In hebben wordt de b nog wel als een b uitgesproken, maar in heb klinkt de b als een p, net als in de p in loop:
lopen [loopen]
loop [loop]
Dit is de zogenaamde eindklankverscherping, misschien beter bekend onder de bombastische naam Auslautverhärtung, of onder de mooiere Engelse woordgroep final (obstruent) devoicing. De eindklankverscherping komt in het Nederlands doorgaans niet naar voren in de spelling, maar er zijn uitzonderingen:
leven [leeven]
leef [leef]
lezen [leezen]
lees [lees]
De vreemde f en s
Naast de eindklankverscherping heeft het Nederlands namelijk nog iets wat alleen bij de wrijfklanken [f] en [s] optreedt: tussen twee klinkers hebben ze de neiging stemhebbend te worden. Dit gebeurt overigens alleen na een lange (open) klinker, maar het principe wordt in de Nederlandse spelling redelijk consequent toegepast. Na een lange klinker komt een v of een z, na een korte klinker komt ff of ss.
even [eeven]
effen [efen]
glazen [glaazen]
tussen [tusen]
Nederlanders hebben dan ook de grootste moeite met het correct uitspreken van Engelse woorden als puzzle, waarbij een z-klank na een korte klinker komt. Handjes omhoog wie puzzle als “puzel” uitspreekt!
De v en de z komen in het Nederlands nooit aan het eind van een woord voor, in tegenstelling tot de b, d en g. Werkwoorden als krabben behouden hun b netjes in de stam, wat het achterhalen van de verledentijdsvorm en het voltooid deelwoord erg eenvoudig maakt:
stam: krab [krap]
verleden tijd: krabde [krabde]
voltooid deelwoord: gekrabd [gekrapt]
Eenvoudig toch? Ondanks dat de b in krab als een p wordt uitgesproken, blijven we toch een b schrijven, omdat dat voor de verledentijdsvorm wel zo makkelijk is (-de toevoegen, omdat de stam niet op een kofschip-medeklinker eindigt). En als klap op de vuurpijl komt de b-klank in krabde weer terug door een proces dat regressieve assimilatie heet.
Dan doen we hetzelfde met het werkwoord leven. Omdat het hele werkwoord met een v is, krijgen we:
stam: leef [leef]
verleden tijd: leefde [leevde]
voltooid deelwoord: geleefd [geleeft]
Dit wordt standaard op de middelbare school behandeld en hoewel de spellingsregels tot een verwarrend medeklinkercluster (met de stemloze f, gevolgd door de stemhebbende d) leiden, is de achterliggende logica gedegen. Of is dat wel zo?
Waarom de huidige spelling niet deugt
De huidige spellingsregels veronderstellen dat de v in leven de werkelijke klank is en dat de f in leef in feite een vermomde v is, omdat de v aan het woord altijd in een f overgaat. Het is echter maar zeer de vraag of het niet andersom is; dat de werkelijke klank eigenlijk een f is die alleen tussen twee klinkers een v-klank aanneemt. In die richting lijkt een oud artikel op Onze Taal wel te wijzen:
Het meervoud van dief klinkt daarentegen als dieven enkel en alleen omdat de f in het meervoud opeens tussen twee klinkers komt te staan waarvan de eerste lang is. Het meervoud van pof is poffen vanwege de korte klinker die deze f voorafgaat. De keuze tussen f en v wordt dus in dit geval bepaald door welke klanken aan onze f/v voorafgaat. Het wel of niet trillen van de stembanden is geen bijzondere eigenschap van pof of dief. We kunnen dus een willekeurige keuze tussen de twee klanken maken. Omdat we hier nu eenmaal een f horen is het niet zo’n raar idee om hier dan ook een f neer te schrijven.
Het maakt dus niet uit of het hele werkwoord met een v of een f wordt geschreven, omdat die informatie wel uit de voorgaande klinkers is op te maken. Iets vergelijkbaars gebeurt met woorden als positief en organisatie, waarbij de s vaak als z wordt uitgesproken. Het onderscheid tussen met name de f en v en de s en z is erg subtiel in het Nederlands, waardoor de spelling niet altijd overeenkomt met de uitspraak. Zelfs een op het oog simpel woord als hetzelfde blijkt bij nadere beschouwing niet heel fonetisch.
De vraag is dan ook of het hele werkwoord van leven en verbazen niet gewoon lefen en verbasen moet zijn. Vanwege de open lettergreep weten we dat de kofschip-medeklinker eigenlijk stemhebbend is. Daarnaast wordt de spelling van de verledentijdsvorm en het voltooid deelwoord er een stuk eenvoudiger op. Die krijgen nu de veel voor de hand liggendere uitgang met -t(e), waardoor de spelling meteen flink wordt versimpeld. Verder zijn woorden als “leefte” en “verbaaste” eenvoudiger uit te spreken. Er is echt niemand die van nature “verbaasde” zegt, dat is puur een door taalkundigen bedachte conventie waar iedereen zich braaf aan houdt.
Nog meer foute uitgangen
Dat de uitgangen met -de en -te ook in algemeen geaccepteerd taalgebruik fout kunnen gaan, blijkt wel uit de rangtelwoorden:
een – eerste (onregelmatig maar goed)
twee – tweede (-de, want twee eindigt op een klinker)
drie – derde (onregelmatig maar goed)
vier – vierde (ook prima)
vijf – vijfde (-de, omdat het meervoud vijven is)
zes – zesde (fout! moet -te zijn, omdat meervoud zessen is)
…
Degene die bedacht heeft dat het zesde en niet zeste moest zijn, schaamt zich daar nu hopelijk nog voor. Echt, hoe kun je nou zo’n blunder maken? De andere getallen krijgen ook allemaal de uitgang -de? Nee hoor, -(s)te komt ook voor:
…
zeven – zevende (prima)
acht – achtste (extra tussen-s omwille van de uitspraak)
…
Nee, dit is een ordinaire taalblunder die wat mij betreft zo snel mogelijk rechtgezet moet worden. Verder moeten woorden als vijfde, elfde en twaalfde op termijn worden omgezet naar vijfte, elfte en twaalfte, omdat de f in de meervoudsvormen behouden moeten blijven.
Aanbevelingen
Werkwoorden met een v of een z tussen twee klinkers in, waarbij de stam eindigt op een f of een s, moeten met een f of een s geschreven worden. De verledentijdsuitgang en het voltooid deelwoord eindigen dan op -t(e).
De uitgang bij rangtelwoorden die eindigen op een kofschip-medeklinker moeten altijd -te zijn.
Verder heb ik nog aanbevelingen uit eerdere afleveringen staan:
ie alleen gebruiken om beklemtoonde ie-klank aan te geven, anders gewoon i schrijven.
Bij achtervoegsels altijd een eventuele slotmedeklinker verdubbelen om de woordbetekenis niet te veranderen (niet Bussum/Bussumer, maar Bussum/Bussummer).
Geen klinkerverdubbeling bij verkleinwoordjes met -tje (niet: diploma/diplomaatjes en diplomaat/diplomaatjes, maar diploma/diplomatje en diplomaat/diplomaatje).
